Sztum

Pojezierze Iławskie / Region / Miasta / Sztum

Sztum

miasto historycznym świadectwem dziejów. 

Sztum, miasto na Pojezierzu Iławskim

Sztum

Sztum herb miasta

Herb miasta przedstawia Matkę Bożą trzymającą dzieciątko Jezus, odzianą w niebieską szatę i białą pelerynę. Postacie widnieją na czerwonym tle. Obydwie mają złote nimby. Sztum (niem. Stuhm) – to miasto w północnej Polsce, w pow. sztumskim, w woj. pomorskim, na Pojezierzu Iławskim, około 11.000 mieszkańców, położone nad jeziorami: Sztumskim ( in. Zajezierskim ) i Barlewickim. Na terenach dzisiejszego miasta był tu początkowo gród pruski. W 1236 r, w ramach wojen religijnych został zdobyty przez Krzyżaków. Zbudowali, oni w latach 1326–1335 zamek obronny. Od 1330 r., znajduje się tu siedziba wójta krzyżackiego . W 1410 r. podczas wojny Polski z  Zakonem Krzyżackim zamek na krótko trafił  w ręce wojsk polskich,  dowodzonych przez Jędrzeja z Brochocic.

Prawa miejskie Sztum otrzymał w 1416 r., nadane przez wielkiego mistrza Michaela Küchmeistera von Sternberg, a potwierdzone przez polskiego króla Zygmunta II Augusta w 1553 r.  Miasto otoczono murami z dwoma bramami.  Dwa razy w roku (22 VI i 11 XI) odbywał się w Sztumie jarmark, a w każdy piątek targ. Podczas wojny 13-letniej zamek miasto i na krótko znów trafiły w ręce Polaków,  od 8 sierpnia do 21 września 1454. W wyniku ustaleń pokoju toruńskiego z 1466 r. miasto zostało włączone do Korony Polskiej. W latach 1468–1772 miasto powiatowe w województwie malborskim oraz miejsce sejmików tegoż województwa. Polska nazwa Sztum występuje po raz pierwszy w źródłach z 1565 r. 
Od XVI w. w sztumskim kościele (wybudowanym po wojnie trzynastoletniej) odbywały się często wojewódzkie sejmiki ziemskie, a w ratuszu szlacheckie sądy ziemskie dla województwa malborskiego. Mieszczanie zajmowali się przeważnie uprawą roli i warzeniem piwa. Podczas V wojny szwedzko-polskiej tzw. o „Ujście Wisły” miasto było okupowane przez wojska szwedzkie[potrzebne źródło]. Po przegranej bitwie pod Trzcianą Gustaw II Adolf schronił się na sztumskim zamku. Na mocy rozejmu w Starym Targu miasto wraz z zamkiem znalazły się w rękach elektora brandenburskiego, od 6 września 1629 aż do rozejmu w Sztumskiej Wsi 12 września 1635 r.
Po I rozbiorze miasto znalazło się na terytorium Królestwa Prus, od 1870 r. miasto jest w granicach Cesarstwa Niemiec. Rozwój miasta następuje na przełomie XIX/XX w., dzięki uruchomieniu linii kolejowej z Malborka do Torunia w 1883 r. Według danych pochodzących ze spisu z 1905 roku ludność miasta w ponad 60% stanowili Niemcy,  jednak na 125 wsi w powiecie, w 47 Polacy stanowili większość. W plebiscycie (tendencyjnie przygotowanym i przeprowadzonym ) w 1920 r. ludność opowiedziała się za pozostaniem w państwie niemieckim.
W 1910 roku pruski Zarząd Więziennictwa w Berlinie ogłosił przetarg na budowę Centralnego i Młodzieżowego Więzienia dla Prus Wschodnich oraz Zachodnich, który wygrało miasto Sztum. Budowę zakładu ukończono w 1914 r. Więzienie składało się z gmachu dla administracji i pawilonu mieszkalnego na ok. 400 skazanych. Otoczono je czterometrowym murem. Zakład funkcjonował w systemie celkowym.
Po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów (1933 r.) panowanie nazistów odcisnęło wyraźnie piętno na obliczu całego powiatu. W tym czasie utworzony został obóz Służby Pracy w Ryjewie i Narodowo-Polityczny Zakład Wychowawczy (NPEA) w Sztumie.

Zdjęcia, pocztówki dawnego Sthumu

23 stycznia 1945 r. z miasta uciekli prawie wszyscy jego mieszkańcy. 25 stycznia 1945 roku miasto zostało bez walki zajęte przez oddziały sowieckie. Po wkroczeniu Armii zdRadzieckiej do miasta wiele budynków w Sztumie zostało podpalonych. W następstwie tego centrum miasta zostało zniszczone w 50%.
Od 1945 r. miasto jest siedzibą powiatu. W województwie gdańskim do 1975 r. Po reformie administracyjnej kraju i likwidacji powiatów wszedł w skład województwa elbląskiego. W związku z protestami mieszkańców w 1998 r. decyzją z 2001 Sztum ponownie jest miastem powiatowym.
W latach 50-tych więzienie w Sztumie przekwalifikowano na zakład dla przestępców młodocianych i pierwszy raz karanych. Natomiast od 1984 r. roku zakład jest miejscem izolacji dla recydywistów.
Od 2009 r. dzięki dotacjom z Unii Europejskiej miasto się rewitalizuje.

Opracowano na podstawie :
• https://pojezierzeilawskie.dkonto.pl – dostęp 2009 r.
• Zdjęcia zbiory własne, Internet